Chủ nghĩa nhân văn được mô tả tốt nhất bằng cách nhấn mạnh vào khả năng và trách nhiệm của con người trong việc tạo ra tiến bộ văn hóa, công nghệ và khoa học mà không cần sự trợ giúp của bất kỳ lực lượng bên ngoài nào. Chủ nghĩa nhân văn nói chung gắn liền với sự tiến bộ dựa trên chủ nghĩa kinh nghiệm và sự thiếu tin tưởng vào một vị thần hoặc các vị thần.
Chủ nghĩa nhân văn lần đầu tiên được gán cho các nhà tư tưởng thời phục hưng, những người chủ yếu nghiên cứu về khoa học nhân văn. Họ tin rằng trí óc con người có khả năng vượt qua những trở ngại lớn và tạo ra một thế giới tốt đẹp hơn cho toàn nhân loại. Về mặt triết học, chủ nghĩa nhân văn gắn chặt với chủ nghĩa hiện đại, vốn hiểu thế giới một cách khách quan. Chủ nghĩa nhân văn đồng tình với triết gia Hy Lạp Protagoras khi ông nói rằng con người là thước đo của vạn vật.
Đối với một nhà nhân văn, nhân loại không chịu trách nhiệm trước bất kỳ ai cao hơn con người; do đó, các nhà nhân văn được biết đến với công trình nghiên cứu về triết học chính trị, nhằm tìm cách hiểu cách mọi người được quản lý tốt nhất. Chủ nghĩa nhân văn coi con người là bản thể quan trọng nhất, trái ngược với các tín ngưỡng khác coi trọng thần thánh. Hơn nữa, chủ nghĩa nhân văn coi con người về cơ bản là tốt, điều này trái ngược với hầu hết các hệ thống tôn giáo coi con người là xấu xa hoặc tội lỗi. Chủ nghĩa nhân văn vẫn tồn tại cho đến ngày nay dưới nhiều hình thức khác nhau và thường gắn liền với các phong trào thế tục hoặc vô thần.
