Gió mùa được tạo ra khi một khu vực áp suất thấp tích tụ trên vùng đất nóng phản ứng với một khu vực áp suất cao trên đại dương mát mẻ, gửi gió đầy hơi ẩm về phía vùng áp suất thấp. Khi qua vùng đất liền, không khí đại dương bốc lên và tạo thành những đám mây mưa. Đặc biệt có khả năng hình thành mây dày đặc và mưa lớn nếu có độ cao lớn hơn như ở vùng núi trong đất liền.
Phần lớn thời gian trong năm, chuyển động của gió xảy ra từ đất liền ra đại dương. Điều này giữ cho không khí khô và đôi khi gây ra hạn hán. Ở các khu vực cận nhiệt đới và nhiệt đới, sự đối lưu của cái nóng gay gắt trong suốt những tháng mùa hè tạo ra một vùng áp thấp trên đất liền. Do sự gia nhiệt khác biệt, bản thân đại dương và không khí ẩm, dày đặc bên trên đại dương vẫn mát hơn. Mô hình tuần hoàn được hình thành do không khí đại dương mát tràn vào vùng áp suất thấp và không khí ấm trên diện tích đất liền dâng lên và chảy ra ngoài để thay thế không khí đại dương. Khi đất đủ lạnh vào mùa thu, lượng mưa giảm đi và gió lại đổi hướng một lần nữa.
Một trong những ví dụ ấn tượng nhất về gió mùa theo mùa xảy ra ở Ấn Độ. Khi không khí ẩm nặng chạm đến chướng ngại vật của Dãy núi Himalaya trên đường hướng tới vùng áp suất thấp trên Cao nguyên Tây Tạng, kết quả là lượng mưa cực lớn thường gây ra lũ lụt trên diện rộng và thiệt hại về mùa màng.
